Ուսումնասիրում ենք Արևմտահայերեն
Արևմտահայերենը իմ նախագծումԿարդում ենք արևմտահայ գրողների ստեղծագործությունները
Նպատակը՝ արևմտահայերենի ուսումնասիրում, կարդալու, հասկանալու ուսուցումՄասնակիցները՝ ավագ դպրոցի սովորողներՀամագործակցություն՝ մայրենի լեզու, երաժշտությունՆախատեսված ժամկետը՝ հոկտեմբերի 18-22
Ընթացքը՝ սովորել անգիր ընտրած ստեղծագործությունները, հատվածները։Կարդալ, վերլուծել, ուսումնասիրել, հետազոտել։Սովորած ստեղծագործությունները ձայնագրել, տեսագրել։ Բոլոր նյութերը տեղադրել բլոգներում։
Դանիել Վարուժան. Ձոն
Եղեգնյա գրչով երգեցի փառքեր.
— Քեզի ընծա՜, իմ հայրենիք —Սոսյաց անտառեն էի զայն կըտրեր,— Քեզի ընծա՜, հին հայրենիք—Եղեգնյա գըրչով երգեցի քուրմեր,
Ընդ եղեգան փող լո’ւյս ելաներ։
Եղեգնյա գըրչով երգեցի կարոտ.—Ձեզի ընծա՜, հայ պանդուխտներ—Ան տարաշխարհիկ բույսի մ՚էր ծըղոտ…— Ձեզի ընծա՜, հեգ պանդուխտներ—Եղեգնյա գըրչով երգեցի հարսեր.
Ընդ եղեգան փող ո’ղբ ելաներ։
Եղեգնյա գըրչով երգեցի արյուն,— Ձեզի ընծա՜ , սուրի զոհեր —Ան ծլած էր մոխրի մեջ իբրեւ կընյուն— Ձեզի ընծա՜, կրակի զոհեր —Եղեգնյա գըրչով երգեցի վերքեր.Ընդ եղեգան փող սի՛րտս ելաներ։Եղեգնյա գըրչով որբ տունս երգեցի.— Քեզի ընծա՜ , հայր ալեհեր —Ցամքած աղբյուրեն մեր զայն հոտեցի…— Քեզի ընծա՜, մայր կարեւերԵղեգնյա գըրչով օճախս երգեցի,Ընդ եղեգան փող ծո՛ւխ ելաներ։Ու պայքա~ր, պայքա~ր, պայքա~ր երգեցի.— Ձեզի ընծա~, հայ մարտիկներ —Գրիչս եղավ անթրոց սըրտերու հնոցի…— Ձեզի ընծա~, քաջ մարտիկներ —Եղեգնյա գըրչով վըրեժ երգեցի.Ընդ եղեգան փող բո՛ց ելաներ։
Բանաստեղծության ընթացքում գրողը նստած իր եղեգնյա գրչով գրում էր և ամեն քառատողից հետո ասում էր, թե իր եղեգնյա գրչից ինչ է առկայծում: Առաջին տան մեջ փողից լույս է դուրս գալիս, քանի որ նա գրում է իր հին հայրենիքի, սոսյաց անտառների մասին, որ նրանք այնքան թանկ են իր համար և հնության մեջ երևում են լույսի միջից:Երկրորդ տան մեջ գրում է կարոտի, հայ պանդուխտների և հարսերի մասին: Ու այս անգամ փողից ողբ է դուրս գալիս, քանի որ հարսերը մնում են մենակ և մեծացնում իրենց երեխաներին:Երրորդ տան մեջ նշում է հայրենիքի զոհերի մասին, ովքեր իրենց կյանքը տալով ազատում են հազարավոր մարդկանց ու մանուկներին ցավից ու իրենց ազատությունը շնորհում նրանց: Մեծ ցավով էր գրում այս ամենը Դանիել Վարուժանը, ինչպես ինքն է ասում երրորդ քառյակի մեջ՝ «Եղեգնյա գրչից սիրտս է ելնում»:Չորրորդ տան մեջ եղեգնյա գրչով իր տունն է երգում, ալեհեր հորը, մորը և եղեգնյա գրչից ծուխ է դուրս գալիս, այսինքն տան մեջ կյանք է տեսնում, ծուխ է դուրս գալիս երդիկից և ապրում է մի հայ համերաշխ ընտանիք:Իսկ ամենավերջին տնում կարծես եղեգնյա գրիչը ուժ է առնում ու տալիս մարտիկներին կոչ անելով «պայքա՜ր »: Ու այդ ընթացքում եղեգնյա գրչից բոց է դուրս գալիս լսվող պայքարներից…
Գյուղացին Վիլիամ Սարոյան
Սարգիս անունով մի մարդ 1908-ին Հայաստանի Գյուլտիկ գյուղից Ամերիկա եկավ: Դեռ 30 տարեկան չկար: Խիտ, կարճ կտրած մազերով, սև, հաստ բեղերով աժդահա մի գյուղացի էր: Քաշը հավանաբար մի 100 կիլո կլիներ, բայց գեր չէր երևում, և ուներ տարօրինակ ու թախծոտ հայացք: Գյուլտիկում առանձնապես հայտնի մարդ չէր: Գյուլտիկում առհասարակ հայտնի մարդիկ չկային: Բայց նա լավ ընկերներ ուներ՝ հայեր, քրդեր, թուրքեր, արաբներ, հրեաներ, հույներ, բուլղարներ և ուրիշ ազգի ու ցեղի մարդիկ: Նրանց հետ խոսում էր հայերեն, թուրքերեն, քրդերեն, արաբերեն և, հեռանալով, շատ ընկերներ էր թողել Գյուլտիկում:
1908-ին Նյու Յորքում հատուկենտ էին այն մարդիկ, որ մի երկու բառ հայերեն, քրդերեն, թուրքերեն կամ արաբերեն գիտեին:
Մենակ էր:
Մեկնեց Լին՝ Մասաչուսեթս, աշխատանք գտավ կոշիկի գործարանում և սկսեց կամաց-կամաց անգլերեն սովորել:
Գործը դժվար էր, դժվար՝ հատկապես իր նման աժդահա մարդու համար: Այնպիսի գործ չէր, որ մարդ աներ մեջքով, ուսերով, ոտքերով… Ոչ, ձանձրալի մի աշխատանք էր, որ մարդ պիտի աներ միայն մատներով և օգտագործեր բազկի մի քանի մկանը: Եվ աչքը:
Կոշիկի գործարանում նա աշխատեց մի ամբողջ տարի, և միայնակությունը գնալով սաստկացավ ու սաստկացավ: Լինում մի քանի հայ ընտանիք կար, բայց գյուղացին նրանց չէր սիրում: Բոլորովին նման չէին Գյուլտիկի հայերին:
Մի գիշեր հարբեց ու երբ օրորվելով գնում էր փողոցով, նրան հանդիպեց մի հայ տերտեր: Միասին գնացին տեր հոր տունը:
- Ցավդ ի՞նչ է, տղաս,- հարցրեց հայրը:
- Մենակ եմ,- տնքաց գյուղացին:
- Աստված քեզ հետ է,- ասաց տեր հայրը:
- Դա շատ պատվական է,- պատասխանեց գյուղացին,- բայց ես մենակ եմ, տեր հայր: Մարդ չկա, որ հետը խոսեմ: Գյուլտիկում բոլորին ճանաչում էի, քրիտոնյաներին էլ, անհավատներին էլ: Ախ, տեր հայր, ինչ անուշ էր Գյուլտիկը:
- Դու պիտի պսակվես,- ասաց տեր հայրը:
- Ինչո՞ւ չէ, ինձ համար մի սիրուն աղջիկ գտիր, որ ճաշ եփել իմանա, հետս հայերեն ու մեկ ուրիշ լեզու՝ թուրքերեն կամ արաբերեն խոսի, ու, ինչո՞ւ չէ, կպսակվեմ:
Տեր հայրը գյուղացուն անկողին դրեց:
Մի շաբաթ անց գյուղացին նամակ ստացավ տերտերից: Տեր հայրն ասում էր, թե մի լավ, բարի աղջիկ է գտել և ուզում է, որ գյուղացին ինչքան կարելի է շուտ գա իր տուն: Գյուղացին մի 50 անգամ կարդաց այդ նամակը, երկար նամակ չէր:
Նա իր ամենալավ շորերը հագավ ու գնաց տերտերի տուն:
- Տեր հայր,- հարցրեց գյուղացին,- նա ճաշ եփել գիտի՞: Շատ եմ ուզում իմանալ՝ ճաշ եփել գիտի՞: Ստամոքսս այս երկրի կերակուրներից խենթացել է: Ճաշ եփել գիտի՞, երգել գիտի՞, հիմա ձեր տա՞նն է:
- Չէ, տղաս,- ասաց տեր հայրը,- իմ տանը չէ, պենք պիտի գնանք նրա տուն:
Մեկ մղոն ճանապարհ անցան, մինչև հասան աղջկա տուն: Ավելին չասելու համար ասենք միայն՝ աղջիկը տգեղ էր:
Գյուղացին կոտրված սրտով կանգնել էր տան առաջ: Տխուր էր իր բոլոր դժբախտությունների համար, կորցրած Գյուլտիկի, կորցրած ընկերների համար, կոշիկի գործարանի անիծյալ աշխատանքի, իր մենակության, Գյուլտիկի ճաշերի, բարի ու գեղեցիկ երգերի համար… Եվ հիմա այս կինը, հայ կինը, անկասկած պարկեշտ մի կին, որ սքանչելի ճաշեր էր եփում, սքանչելի ասեղնագործում… բայց միևնույն է, ինքը, ինքը չի ուզում նրան և հիմա ավելի մենակ է զգում իրեն, քան երբևէ:
Նա գրպանից մի ծխախոտ հանեց, զարկեց լուցկու տուփին և ասաց.
- Տեր հայր, ես պիտի ծխեմ:
Տեր հայրն ասաց.
- Գլխարկդ դիր այստեղ, ներս մտնենք, նստենք: Ես դեռ նրա անունը չեմ ասել քեզ. Էլիզա Իսքանդարյան է:
Գյուղացին ցած դրեց գլխարկը և խոր ներս քաշեց ծխախոտի ծուխը:
- Այո,- ասաց նա,- այդպես է նրա անունն այդպես է, տեր հայր, ես քեզ հավատում եմ…
Իսկ աղջկան ասաց.
- Ինձ համար պատիվ է:
- Դու նրա հոր և մոր հետ պիտի ծանոթանաս,- ասաց տեր հայրը,- նրանք պատվական մարդիկ են:
- Հասկանում եմ, տեր հայր,- ասաց գյուղացին:
- Նրանք պատվական մարդիկ են, այս տունն էլ շատ պատվական տուն է: Մեկ վայրկյան իսկ չեմ տատանվի ասելու, որ նրանք աշխարհի ամենալավ մարդիկ են, այո, ամենալավ…
Նա խոր շունչ քաշեց, նորից նայեց աղջկան ու ասաց.
- Այո, ամենալավ, ներիր ինձ, տեր հայր…
Աղջկա հայրն ու մայրը եկան գյուղացու հետ ծանոթանալու և հարցրին անունն ու ազգանունը:
- Սարգիս Խաչատուրյան,- պատասխանեց նա: - Գյուլտիկից, հայրենի երկրի տաքուկ կրծքից պոկված:
15 ամիս է Ամերիկայում է: Մեն մենակ, կորած օտարության մեջ: Մի թշվառական, մի անբախտ մարդ: Ներիր ինձ, տեր հայր, ինչ անարդար է աշխարհը…
Աղջիկը սուրճ պատրաստեց: Անհամ էր: Աղջիկը երգեց: Վատ էր, շատ էր վատ:
Գյուղացին, աթոռին նստած, իր տունն էր հիշում:
Հանեց ոսկի ժամանացույցը, նայեց ու ասաց.
- Ներեցեք ինձ, հայրենակիցներս: Անչափ երջանիկ եմ: Հիմա պիտի գնամ: Աստված ձեզ հետ կենա: Բարի գիշեր:
Տեր հայրն էլ գյուղացու հետ դուրս եկավ:
- Է,- ասաց տեր հայրը,- ինչպե՞ս էր…
- Տեր հայր,- ասաց գյուղացին,- ես անբախտ եմ, շատ անբախտ: Աղջիկը լավ աղջիկ է, լավ սուրճ է պատրաստում, սոխակի ձայն ունի, բայց, տեր հայր, նրա մեջ ինչ-որ բան կա, ինչ-որ փոքրիկ մի բան, որ սրտովս չէ: Չէ, ես չեմ կարող նրա հետ նույն տանը ապրել, պառկել նույն անկողնում, չէ, տեր հայր, չեմ կարող, խոսք չլինի այդ մասին:
- Կվարժվես՝ կսիրես,- ասաց տեր հայրը:
- Չեմ ուզում վարժվել, տեր հայր,- ասաց գյուղացին,- ներիր ինձ, անբախտ եմ:
- Ժամանակի հարց է,- ասաց տեր հայրը,- մի շաբաթ, երկու, մի ամիս, երկու, մի տարի, երկու, մի երեխա հետո՝ երկու… Հետո… Ինչ կա որ… Ամուսնացած մարդ կլինես, երեխաներ կունենաս, տարիները կանցնեն…
- Ներիր ինձ, տեր հայր,- ասաց գյուղացին:
- Երախտապարտ եմ քեզ: Բայց այն փոքրիկ, շատ փոքրիկ բանը… Ոչ: Ոչ մեկ շաբաթ, որ երկու: Բարի գիշեր, տեր հայր:
- Բարի գիշեր, տղաս:
Կալիֆոռնիայից Լին ժամանեց մի հայ. և Սարգիս Խաչատությանը սրճարանում մի երեկո հանդիպեց նրան: Միասին օղի խմեցին, և մարդը Սարգիս Խաչատույանին պատմեց Կալիֆոռնիայի մասին:
- Համարյա Հայաստան է,- ասաց մարդը,- արև, խաղաղ, դաշտեր, թզենիներ, առուներ, կովեր:
Գյուղացին ճչաց.
- Կովե՞ր, հայրենակից, դու կովե՞ր ասացիր…
- Հարյուրներով,- ասաց մարդը:
- Տեր Աստված, կովե՜ր… Իսկ աշխատա՞նք, ի՞նչ աշխատանք կա այնտեղ:
- Այգու գործ,- ասաց մարդը:
- Տեր Աստված,- ասաց գյուղացին,- ա՜րև…
Մտմտաց, հետո նորից ճչաց.
- Սիրելի հայրենակից, իսկ մերոնցից՝ հայեր Կալիֆոռնիայում՝ շա՞տ կան… Կարևորը դա է…
- Շատ,- ասաց մարդը:
- Աստվա՜ծ իմ,- ասաց գյուղացին,- ուրեմն գնամ Կալիֆոռնիա:
Ու գնաց:
Կալիֆոռնիա հասավ օգոստոսին, ճիշտ խաղողաքաղի ժամանակ: Աշխատանքն ավելի լավ էր, քան կոշիկի գործարանում, բայց սա էլ իր վատ կողմերն ուներ: Աշխատողների մեծ մասը կամ մեքսիկացի էր, կամ ճապոնացի: Օտար մարդիկ էին: Ինքն ուզում էր խոսել, բայց ոչ մեկը չէր հասկանում իրեն… Եվ առանց խոսելու էր աշխատում:
Իսկ աշխատանքը ողկույզ կտրել ու սինու վրա դնելն էր:
Ողկույզը պիտի մնար արևի տակ ու դառնար չամիչ: Երբ ողկույզի մի կողմը չորանում էր, երկու հոգի պիտի բարձրացնեն սինիները խաղողը շուռ տային մի այլ սինիի մեջ, որ մյուս կողմն էլ չորանա:
Եվ հաճելի չէր այդ աշխատանքը անել մեքսիկացու հետ, մի մարդու, որի հետ չես կարող խոսել:
Ժամեր շարունակ մեքսիկացու հետ սինիներ շուռ տալը շատ էր ձանձրալի…
Նա ամբողջ ամառն այդ գործն արեց, ձմեռնամուտին հող փխրեցրեց գարնանը այգու վազերն էտեց… Կիրակի օրերը քաղաք գնաց. Մարիփոզա փողոցի վրա գտնվող հայկական մի սրճարան, օղի և սուրճ խմեց, սկամբիլ ու նարդի խաղաց, խոսք ու զրույց արեց իր հայրենակիցների հետ…
Մի կիրակի օր, երբ գյուղացին սրճարանում էր, մի մարդ մտավ այնտեղ և այդ մարդը Արշակ Դոմբալյանն էր. գյուլտիկցի: Արշակ Դոմբալյանը Սարգիս Խաչատուրյանին դեռ հայրենիքից էր ճանաչում: Այնտեղ նրանք իրար հետ հաճախ էին խոսում: Եվ Սարգիս Խաչատությանի համար շատ էր հաճելի, որ այդ գյուլտիկցի մարդուն հանդիպել է Ամերիկայում:
Նրանք ամուր, շատ ամուր ու շատ երկար իրար ձեռք սեղմեցին և համարյա լաց եղան:
- Ախ, Սարգիս եղբայր,- ասաց Արշակ Դոմբալյանը,- ինչպե՞ս ես, ինչպե՞ս…
- Լավ եմ, Արշակ եղբայր,- տխրությամբ ասաց Սարգիսը,- իսկապես շատ լավ եմ: Դո՞ւ ինչպես ես…
- Ախ, ես էլ շատ լավ եմ, սիրելիս,- ասաց Արշակը,- իսկ Ամերիկան հավանո՞ւմ ես, սրտո՞վդ է, գյուլտիկցի եղբայր…
- Ախ, Ամերիկա՜ն,- ասաց Սարգիսը: - Հարցնում ես՝ սրտո՞վս է: Ի՞նչ ասեմ: Գնա, արի… Ծանոթ-անծանոթ մարդկանց հետ սինիներ շուռ տուր: Եղածը դա է: Գնա, արի, ծանոթ, անծանոթ, ծանոթ, անծանոթ… Սինիներ շուռ տուր… Ինչ մարդիկ են, ի՞նչ իմանաս, եղբայր… Առաջ այդպիսի մարդկանց տեսած չկայինք, ի՞նչ ազգ են, ինչպե՞ս է նրանց լեզուն, ի՞նչ իմանաս:
Կալիֆոռնիա տեղափոխվելուց 1 տարի հետո Սարգիս Խաչատուրյանը ամուսնացավ: Կինը մի ավելի համեստ ընտանիքից էր, քան Լինի այն աղջիկը: Բայց ավելի կլորիկ էր, ավելի թուխ, ավելի սիրուն: Մի տարի անց տղա ունեցան: Շատ աշխատեց Սարգիսը, երեք 300 դոլար կուտակեց և տվեց իբրև կանխավճար՝ 10 ակր այգու դիմաց:
Հիմա նա արդեն այգեպան էր՝ իր սեփական իրավունքներով: Ուներ ձիեր, մի կով, մի տուն, մի բարի կին ու մի տղա: Ինչպես տեր հայրն էր ասել, մեկը դարձավ երկու, երկուսը՝ երեք, երեքը՝ չորս, օրեր, ամիսներ, տարիներ, երեխաներ… Այս բոլորը իսկապես շատ լավ էր, հիանալի, նա չէր կարող ասել, թե հիանալի չէ… Նա ավելի փող վաստակեց. ավելի հող գնեց. հերկեց, ցանեց, էտեց, ջրեց, բերք հավաքեց: Նրա տասը ակրանոց այգին մեծացավ, դարձավ 30, ապա 40,
50 ակրանոց այգի:
Նոր տուն կառուցեց, էլեկտրականություն քաշեց ներսը, մեքենա գնեց, գրամաֆոն գնեց, կնոջն ու երեխաներին պաղպաղակ ուտելու, հանքային ջրեր խմելու տարավ, կինոթատրոն տարավ…
Անցան տարիներ:
Ավագ տղան միջնակարգ դպրոցն ավարտեց, և գյուղացին դպրոցի դահլիճում նստած տեսավ, թե տղան ինչպես է վկայական ստանում ու լացը հազիվ զսպեց: Այդ բոլորը շատ լավ էր, սքանչելի: Նա գիտեր, որ այդ բոլորը հոյակապ է:
Ավագ տղան ամուսնացավ Կալիֆոռնիայում ծնված մի հայ աղջկա հետ. հարսանիքի ժամանակ եղավ իսկական նվագ ու պար՝ հայկական, թուրքական, քրդական երգեր եղան, պարեր եղան: Տղան էլ իր համար այգի գնեց: Հրաշալի էր, հրաշալի… Հոյակապ էր, հոյակապ… Նրա մյուս տղան ոչ միայն միջնակարգն ավարտեց, այլև Բերկլիի քոլեջը: Ուղղակի սքանչելի էր…
Այո, այդ բոլորը սքանչելի էր: Հենց իր աչքի առաջ ինչեր փոխվեցին կյանքում ու աշխարհում: Տեսավ հեռախոսը: Տրակտորը: Գորգ մաքրող մեքենան: Լվացքի մեքենան: Սառնարանը: Ռադիոն: Անգլերեն խոսող, անգլերեն գրող, ուրիշ շատ բաներ իմացող իր երեխաներին: Փառավոր դար էր, փառավոր ժամանակներ:
Բայց նա տխուր էր. նա ոչինչ չէր հասկանում: Գյուլտիկն էր հիշում: Այնտեղ ամեն ինչ լավ էր: Այնտեղ մարդ գիտեր, թե ում հետ է խոսում: Արաբը արաբ էր, թուրքը՝ թուրք, քուրդը՝ քուրդ: Մարդ գիտեր, թե ում հետ է խոսում: Ճանաչում էր դեմքը, աչքերը, քիթը, հոտը: Այնտեղ տուն էր, օջախ էր: Երբ մարդ խոսում էր մեկի հետ, գիտեր, թե ում հետ է խոսում: Բայց ի՞նչ էր Ամերիկայում… Նա չէր կարողանում մոռանալ, թե ինչ էր Ամերիկայում…
Եղավ, որ հարգարժան հայեր, գիտուն մարդիկ եկան նրա տուն: Սուրճ խմելիս հարցրին.
- Դե, հայրենակից, ասա՝ Ամերիկան սրտո՞վդ է…
Եվ նա միշտ թախիծով նայեց այդ մարդկանց դեմքին, աչքերին ու ասաց.
- Ի՞նչ իմանամ… գնա, արի, գնա, արի… ու ծանոթ անծանոթ մարդկանց հետ սինի շուռ տուր…
Վերլուծություն
Այս պատմվածքը մի գյուղաևցու
մասին, որը 1908թ.-ին իր հայրենիքից գաղթեց Ամերիկա: Այս պատմվածքը ուզում է ասել,
որ մարդը պետք է լինի ուժեղ: Այս իմաստը պատմվածքում բերված է գյուղացի Սաքոjի պատմության
օրինակով: Նա ամբողջ Ամերիկայով ճամփորդեց, որպեսզի գտնի իրեն հարազատ հոգի: Նա ամբողջ
Ամերիկայով ճամփորդեց, բայց ոչ մեկին չգտավ: Չկորցնելով հույսը, որ նա կգտնի հայ, շաուրնակում
էր ճամփորդել: Վերջը նա հասավ իր նպատակին: Պատմվածքի իմաստը այն է, որ ամեն դեպքում,
երբ ոչ մի բան չի ստացվում, դու պետք է ավելի և ավելի շատ փորձես և վերջը դու կհասնես
քո նպատակին:
Հայը
Արդեօք
մի բան հասկանում՞ եք Հայից...Որքան՜ տարօրինակ, հանելուկային արարած։ Որքան՜ խաբուսիկ։ Երևույթը, ոչ՛ ինքը։ Բայց և ին՞ չ է ինքը, իր նկարագիրը։ Զուր՛ աշխատանք. որոնում ես իր ինքնութիւնը, գտնում, բայց և իսկոյն տեսնում ես, որ դա էլ նորից երևոյթ էր։ Անհանգիստ դէմք ունի, չի թողնում՝ նկարես։ Իր ցեղային պատկերն էլ տարօրինակ է։ Թվով գրեթէ ամենափոքրն է, տառապանքով՝ ամենամեծը, ժամանակով ամենահինն է, վիճակով՝ ամենից անփոփոխը։ Ամենից աննպաստը իր երկրի դիրքն է, ինքը ամենից՛ յամառ կառչեց նրան։ Որքան՜ անյոյս է թւում իր ապագան, բայց և որքան՜ յուսացող է նա։ Ասենք՝ իր կեանքում երկու բան բնաւ չտեսաւ. մէկ՝ բախտ, մեկ էլ`յուսահատութիւն։
Ինչպես՞ ճանաչես նրան, ինչպես՞ չափես։ Իր չափը չափազանցն Է. զարմանալ՜ ի յավասարակշռոութիւն,
որ ծայրահեղութեան մէջն է։ Ապա նայիր, սա է՞ հայը. այս չարչին, այս բուրժուան. Արարածներից ամենագծուծը և անասանուններից ամենակուշտը։ Այսքան անխնայ ստորացնել իրան՜ ... կարող՞ է սա չափել աշխարհիս բարձր բաները իր գրւանքով և արշինով։ Հանրօգուտ գործի՝ և ոչ մի գրոշ։ Բայց մի օր էլ տեսար՝ մեռաւ ու ողջ կարողութիւնը կուտակեց հասարակութեանը։
Դէ գնա իմացիր՛ , թէ ինչ մարդ էր։
Ահա ՛ նայիր այս բեռնակրին. ին՞ չ է սա. իսկական գրաստ. մէջքին մի սար բեռ՝ ճկվում է, մէջքը կոտրում։ Աշխատան՞ ք է կատարում, թէ ինքնախորտակումն։ Վրէժ՞ ունի, ին՞ չ է, իրենից հանելու։ Ու՞ մ դէմ է չարացել, որ իրեն է պատժում։ Որքան՜ ուժ, որքան՜ աշխատասիրութիւն։ Ապա՞ տար տունդ ծառայ։ Անսիրտ, անշնորհք, ծոյլ։ Ին՞ չ է միտքը. մի փոքրիկ գումար շինէ, գնայ դուքան բաց անէ։ Մարդը իր հացի և իր գործի տէրն է ուզում լինել և ոչ՛ թէ սրա-նրա ծառան։ Եւ արդեն Հայ նշանակում է տէր. Բայց տեսել՞ եք նրան, երբ գաղթական է. ին՜ չ ծոյլ մուրացկան։ Ամենաձեռնտու գործը տուր, չի ուզիլ։ Ազգը տայ՝ ինքը ուտէ։ Եւ սովից կը մեռնի անխօս, անխնայ, կասես՝ ջգրու։ Եւ սա այն գիւղացին է, որ երեկ կատաղած, գազացած՝ հողը քանդում էր, չարչարվում, մզվում, հոգին հանում։ Ամենաչարքաշ անասունը՝ իր արտի մէջ։ Այնպես է հավաքում բերքը, կարծես յավիտեան պիտի ապրի, կարծես ոչ ոքի բաժին չպիտի թողնէ։ Բայց գնա ՛ իր խրճիթը. հազար գող, մարդ, շուն ու գէլ նրա հացի վրայ են։ Ուտում են նրա հացը, ինչպէս հայր Աբրահամի սեղանից։
Տեսել՞ եք նրա բնակարանը. խլուրդի ծակուռ... Բայց անցիր նրա երկիրը. ին՜ չ հիասքանչ վանքեր, հոյակապ աշտարակներ, գողտրիկ խաչքարեր։ Հավատալ կարելի՞ է, թե ինքն է շինել այդ բոլորը։ Խոսակցութիւնն ես լսում՝ հայհոյանքների կէսը եկեղեցի ու Աստուած է։ Լցրել է իր երկիրը եկեղեցիներով, բայց տարէնը մի անգամ չի մտնում մէջը՝ աղօթելու։ Աղօթք էլ չի անում առօրեայ կեանքում. իր կրօնը երբեք չի քարոզել ուրիշներին։ Եւ հավատալի ՞ բան է, որ իր պատմութիւնը ամենամեծ կրօնական պատերազմների պատմութիւն է, և այս չաղօթող ցեղի Նարեկացու շուրթերից թռաւ աղօթքի ամենաբարձր թռիչքը առ Աստուած...
Տանել չի կարողանում ծէս, ձև, աստիճան, քազաքավարութիւն։ Ռամիկ է գերազանցապես։ Իր Խրիմեան Հայրիկը ամենից շատ կաթողիկոսութիւնը ատեց։ Դիպլոմատիայի մէջ մի բանումն է շատ հոգածու՝ անկեղծ լինել։ Այնքան՜ անկեղծ է և միամիտ, որ անկասկածելի խորամանկի և կեղծաւորի տպաւորութիւն է անում։ Մինչդեռ իր հարևանները՝ այս աշխարհի բեմի վրայ դեր կատարելով միայն, ցույց են տալիս, թե կացնով հարւածում են դիմացինին, Հայը իսկապէս կացինը իջեցնում է գլխին։ «Ապա ճշմարտութիւ՞ նը», - մտահոգվում է նա։
Դանդալոշ է և խոնարհ՝ իր Սասունցի Դաւթի նման և անսպասելի ըմբոստ, հարւածող՝ նրա պես։ Քծնում է, ստրկանում օտարի ոտի տակ՝ ինչպէս իր Ձենով Օհանը, բայց երբ վրայ է հասնում գերագույն վտանգը՝ հերոսանում է յանկարծ և ծառանում վիշապի նման։ Բարի է առհասարակ. շոյիր՛ և կը կողոպտւի. բայց և, առհասարակ, ինքն է բարեկամ քեզ, իսկ քո բարեկամութիւնը վանում է։ Այնտեղ, ուր մի ուրիշ ցեղ ուրիշների միա՛ յն սէրը կարող է վաստակել՝ Հայը գտնում է հնարը ատելութիւն առաջ բերելու։ Տաղանդ է՝ իր դեմ ատելութիւն ստեղծելու։ Ուրիշի յաջողութեան մէջ նախանձոտ է, ինչպէս վարդապետ։ Եթէ գժտուէց մէկի հետ, ոխակալ է, ինչպէս ուղտ։ Ամեն հայ մի հայ ունի, որի հետ թշնամի է մինչև մահ։ Սա նրա անհրաժեշտութիւն է։ Անկարգ է և անիշխանական թէ ՛ հասարակութեան, թէ ՛ պետութեան և թէ՛ գաղափարների մէջ։ Իբրև ժողովրդական՝ անմիաբան է, անտանելի, խռովարար։
ՈՒր յեղափոխութիւն՝ այնտեղ Հայութիւն։ Բայց իբրև «ական»՝ ծայրահեղական է։ Իր կռիւը երեք ճակատի վրայ էր միաժամանակ. Շահի դէմ, Սուլթանի դէմ, Ցարի դէմ։ Ասենք՝ ամեն հայ մի փոքր Շիրակեցի է Դոն Քիշոտի պէս։ Կոտորածներից ամենազարհուրելին ինքը տեսաւ և ինքն էր, որ չըխրատւեց։ Իր օրիէնտացիան բացակայի օրիէնտացիան է։ Թաթար՞ ն է մոտը, սպասեց ռուսին. ռուսը եկաւ, աչքը եւրոպացուն էր. եկավ՞ անգլիացին, դարձեալ ռուսին էր սպասում։ Ռու՞ սն է գալիս՝ չի ընդունում... Ուրեմն իր պետութիւ՞ նն է ուզում ստեղծել, ին՞ չ իմանաս... Մի ձեռը ճանկռոտելով հիմնում է այդ պետութիւնը, միւս ձեռքը ճիգ է անում հիմքից քանդելու։
Ինչու՞ է այսպէս, ինչից՞ է դժգոհ, ին՞ չ է կամենում... Ինչու՞ է այսպէս անհաւասար, ներհակ, մաղձոտ, անհավատալի՝ իր ստորութեան մէջ, անչափելի՝ իր վեհ թռիչքներում։
Երևի, վրէժ ունի նա, մի վատ բան սրտի մէջ, որի համար և մեկուսանում է, որ նիւթե, դաւէ, վնասէ։ Ոչ՜ . Հայի ամենամեծ առաքինութիւ՞ նն ես ուզում. ամենաներողամիտ ցեղը աշխարիս մէջ։ Ին՞ չ եղաւ իր պատմութիւնը. Զարհուրելի ջարդեր, խոշտանգում, բնաջնջում... Բայց ով՞ է ամենից շատ ջանք թափում փրկելու Էնվէրին ու Քէմալին։ «Ջարդիր՛ ինձ,- ասում է նա,- ահա՛ քո պատիժը և իմ վրէժը»։ Ինձ թւում է, թէ մի շատ մեծ վիրաւորանք կայ Հայի սրտի խորքը, շատ խորը թաքնւած... Ինձ թւում է, թէ դրա համար է նա ջարդւում, ճապոնացու պէս, որ երբ մէկից խորապէս վիրաւորւում է, կանչում է իր բարեկամներին, յայտնում է իր վիրաւորանքը և վերցնելով դանակը՝ պատռում է իր որովայնը։
Այդպէս՛ է Հայը։ Չի ՛ ուզում որ իրան դիպչեն, մօտենան, սիրեն թէկուզ։ Նա մեկուսի է, խստակեաց, բարի և ազատասէր։
Երբ նայում եմ Հային, ինձ թւում է, թե նրա վիրաւորանքը այն արծւի վիրավորանքն է, որին ցած են բերել բարձր լեռներից։ Թպրտում է, ընկնում քարի, աղբի մէջ, կեղտոտւում, թևերը կոտրում։ Կերակուր ես մեկնում՝ չի ՛ ուզում։ Չի սիրում ոչ՛ ստրկութիւն, ոչ՛ երջանկութիւն. գերադասում է տառապանք և ազատութիւն։ Մաղձոտ է, մեկուսի, բայց չունի գծուծ ատելութիւն, որ բարձր լեռներին անծանօթ զգացում է։ Գերի արծւի խոր վիշտն է իր սրտի մեջ։ Սա Հայկն է, որին զրկել են իր կեանքի միակ պայմանից՝ ազատութիւնից։
«Ոչինչ չեմ ուզում ձեզնից,- ասում է նա իր նեղիչներին, - ձեզ լինի ձեր լուծը, ձեզ լինի ձեր երջանկութիւնը, գնացեք՛ , ապրեցեք՛ խաղաղ և երջանիկ։ Եթէ դուք սիրում էք կեանքը, ես սիրում եմ կեանքից աւելի թանկ բանը՝ Ազատութիւնը...»
Ահա ՛ նայիր այս բեռնակրին. ին՞ չ է սա. իսկական գրաստ. մէջքին մի սար բեռ՝ ճկվում է, մէջքը կոտրում։ Աշխատան՞ ք է կատարում, թէ ինքնախորտակումն։ Վրէժ՞ ունի, ին՞ չ է, իրենից հանելու։ Ու՞ մ դէմ է չարացել, որ իրեն է պատժում։ Որքան՜ ուժ, որքան՜ աշխատասիրութիւն։ Ապա՞ տար տունդ ծառայ։ Անսիրտ, անշնորհք, ծոյլ։ Ին՞ չ է միտքը. մի փոքրիկ գումար շինէ, գնայ դուքան բաց անէ։ Մարդը իր հացի և իր գործի տէրն է ուզում լինել և ոչ՛ թէ սրա-նրա ծառան։ Եւ արդեն Հայ նշանակում է տէր. Բայց տեսել՞ եք նրան, երբ գաղթական է. ին՜ չ ծոյլ մուրացկան։ Ամենաձեռնտու գործը տուր, չի ուզիլ։ Ազգը տայ՝ ինքը ուտէ։ Եւ սովից կը մեռնի անխօս, անխնայ, կասես՝ ջգրու։ Եւ սա այն գիւղացին է, որ երեկ կատաղած, գազացած՝ հողը քանդում էր, չարչարվում, մզվում, հոգին հանում։ Ամենաչարքաշ անասունը՝ իր արտի մէջ։ Այնպես է հավաքում բերքը, կարծես յավիտեան պիտի ապրի, կարծես ոչ ոքի բաժին չպիտի թողնէ։ Բայց գնա ՛ իր խրճիթը. հազար գող, մարդ, շուն ու գէլ նրա հացի վրայ են։ Ուտում են նրա հացը, ինչպէս հայր Աբրահամի սեղանից։
Տեսել՞ եք նրա բնակարանը. խլուրդի ծակուռ... Բայց անցիր նրա երկիրը. ին՜ չ հիասքանչ վանքեր, հոյակապ աշտարակներ, գողտրիկ խաչքարեր։ Հավատալ կարելի՞ է, թե ինքն է շինել այդ բոլորը։ Խոսակցութիւնն ես լսում՝ հայհոյանքների կէսը եկեղեցի ու Աստուած է։ Լցրել է իր երկիրը եկեղեցիներով, բայց տարէնը մի անգամ չի մտնում մէջը՝ աղօթելու։ Աղօթք էլ չի անում առօրեայ կեանքում. իր կրօնը երբեք չի քարոզել ուրիշներին։ Եւ հավատալի ՞ բան է, որ իր պատմութիւնը ամենամեծ կրօնական պատերազմների պատմութիւն է, և այս չաղօթող ցեղի Նարեկացու շուրթերից թռաւ աղօթքի ամենաբարձր թռիչքը առ Աստուած...
Տանել չի կարողանում ծէս, ձև, աստիճան, քազաքավարութիւն։ Ռամիկ է գերազանցապես։ Իր Խրիմեան Հայրիկը ամենից շատ կաթողիկոսութիւնը ատեց։ Դիպլոմատիայի մէջ մի բանումն է շատ հոգածու՝ անկեղծ լինել։ Այնքան՜ անկեղծ է և միամիտ, որ անկասկածելի խորամանկի և կեղծաւորի տպաւորութիւն է անում։ Մինչդեռ իր հարևանները՝ այս աշխարհի բեմի վրայ դեր կատարելով միայն, ցույց են տալիս, թե կացնով հարւածում են դիմացինին, Հայը իսկապէս կացինը իջեցնում է գլխին։ «Ապա ճշմարտութիւ՞ նը», - մտահոգվում է նա։
Դանդալոշ է և խոնարհ՝ իր Սասունցի Դաւթի նման և անսպասելի ըմբոստ, հարւածող՝ նրա պես։ Քծնում է, ստրկանում օտարի ոտի տակ՝ ինչպէս իր Ձենով Օհանը, բայց երբ վրայ է հասնում գերագույն վտանգը՝ հերոսանում է յանկարծ և ծառանում վիշապի նման։ Բարի է առհասարակ. շոյիր՛ և կը կողոպտւի. բայց և, առհասարակ, ինքն է բարեկամ քեզ, իսկ քո բարեկամութիւնը վանում է։ Այնտեղ, ուր մի ուրիշ ցեղ ուրիշների միա՛ յն սէրը կարող է վաստակել՝ Հայը գտնում է հնարը ատելութիւն առաջ բերելու։ Տաղանդ է՝ իր դեմ ատելութիւն ստեղծելու։ Ուրիշի յաջողութեան մէջ նախանձոտ է, ինչպէս վարդապետ։ Եթէ գժտուէց մէկի հետ, ոխակալ է, ինչպէս ուղտ։ Ամեն հայ մի հայ ունի, որի հետ թշնամի է մինչև մահ։ Սա նրա անհրաժեշտութիւն է։ Անկարգ է և անիշխանական թէ ՛ հասարակութեան, թէ ՛ պետութեան և թէ՛ գաղափարների մէջ։ Իբրև ժողովրդական՝ անմիաբան է, անտանելի, խռովարար։
ՈՒր յեղափոխութիւն՝ այնտեղ Հայութիւն։ Բայց իբրև «ական»՝ ծայրահեղական է։ Իր կռիւը երեք ճակատի վրայ էր միաժամանակ. Շահի դէմ, Սուլթանի դէմ, Ցարի դէմ։ Ասենք՝ ամեն հայ մի փոքր Շիրակեցի է Դոն Քիշոտի պէս։ Կոտորածներից ամենազարհուրելին ինքը տեսաւ և ինքն էր, որ չըխրատւեց։ Իր օրիէնտացիան բացակայի օրիէնտացիան է։ Թաթար՞ ն է մոտը, սպասեց ռուսին. ռուսը եկաւ, աչքը եւրոպացուն էր. եկավ՞ անգլիացին, դարձեալ ռուսին էր սպասում։ Ռու՞ սն է գալիս՝ չի ընդունում... Ուրեմն իր պետութիւ՞ նն է ուզում ստեղծել, ին՞ չ իմանաս... Մի ձեռը ճանկռոտելով հիմնում է այդ պետութիւնը, միւս ձեռքը ճիգ է անում հիմքից քանդելու։
Ինչու՞ է այսպէս, ինչից՞ է դժգոհ, ին՞ չ է կամենում... Ինչու՞ է այսպէս անհաւասար, ներհակ, մաղձոտ, անհավատալի՝ իր ստորութեան մէջ, անչափելի՝ իր վեհ թռիչքներում։
Երևի, վրէժ ունի նա, մի վատ բան սրտի մէջ, որի համար և մեկուսանում է, որ նիւթե, դաւէ, վնասէ։ Ոչ՜ . Հայի ամենամեծ առաքինութիւ՞ նն ես ուզում. ամենաներողամիտ ցեղը աշխարիս մէջ։ Ին՞ չ եղաւ իր պատմութիւնը. Զարհուրելի ջարդեր, խոշտանգում, բնաջնջում... Բայց ով՞ է ամենից շատ ջանք թափում փրկելու Էնվէրին ու Քէմալին։ «Ջարդիր՛ ինձ,- ասում է նա,- ահա՛ քո պատիժը և իմ վրէժը»։ Ինձ թւում է, թէ մի շատ մեծ վիրաւորանք կայ Հայի սրտի խորքը, շատ խորը թաքնւած... Ինձ թւում է, թէ դրա համար է նա ջարդւում, ճապոնացու պէս, որ երբ մէկից խորապէս վիրաւորւում է, կանչում է իր բարեկամներին, յայտնում է իր վիրաւորանքը և վերցնելով դանակը՝ պատռում է իր որովայնը։
Այդպէս՛ է Հայը։ Չի ՛ ուզում որ իրան դիպչեն, մօտենան, սիրեն թէկուզ։ Նա մեկուսի է, խստակեաց, բարի և ազատասէր։
Երբ նայում եմ Հային, ինձ թւում է, թե նրա վիրաւորանքը այն արծւի վիրավորանքն է, որին ցած են բերել բարձր լեռներից։ Թպրտում է, ընկնում քարի, աղբի մէջ, կեղտոտւում, թևերը կոտրում։ Կերակուր ես մեկնում՝ չի ՛ ուզում։ Չի սիրում ոչ՛ ստրկութիւն, ոչ՛ երջանկութիւն. գերադասում է տառապանք և ազատութիւն։ Մաղձոտ է, մեկուսի, բայց չունի գծուծ ատելութիւն, որ բարձր լեռներին անծանօթ զգացում է։ Գերի արծւի խոր վիշտն է իր սրտի մեջ։ Սա Հայկն է, որին զրկել են իր կեանքի միակ պայմանից՝ ազատութիւնից։
«Ոչինչ չեմ ուզում ձեզնից,- ասում է նա իր նեղիչներին, - ձեզ լինի ձեր լուծը, ձեզ լինի ձեր երջանկութիւնը, գնացեք՛ , ապրեցեք՛ խաղաղ և երջանիկ։ Եթէ դուք սիրում էք կեանքը, ես սիրում եմ կեանքից աւելի թանկ բանը՝ Ազատութիւնը...»
Վերլուծություն
՝՝Հայը՝՝ պատմվածքի մեջ Դերենիկ Դեմիրճյանը փորձում է նկարագրել հային: Իր բնավորությունը, ավանդույթները, սվորությունները և ալյն: Բայց, իմ կարծիքով այս երկար տարիների ժամանակ հայերի բնավորության մեջ շատ բան է փոխվել: Օրինակ՝ մի մասում նա ասում է, որ հայը այնքան միամիտ և անկեղծ է, որ սկզբից կարող ես մտածել, որ խորմանկում է: Բայց հիմա դա փոխվել է մեծ մասով: Նաև, իմ կարծիքով սխալ է, որ շատ ազգերին մենք մեր գնահատման ձևով ենք գնահատում, չնայելով նրան, թե այդ ազգը ինչ է արել: Օրինակ՝ հիմա շատ են քննադատում ԱՄՆ-ին, անվանելով նրան թույլ երկիր և դեմ քաշելով ՌԴ-ին: Բայց, եկեք հիշենք թե ԱՄՆ-ն և իր դաշնակիցները ինչքան են օգնել հայ ազգին առաջին հանրապետության ժամանակ: Դրա մասին հիմա ոչմեկ չի հիշում:
ԾԱՌԱ ՍԻՄՈՆԸ
Վաղուց անցած-գնացած օրերից է այս վերհիշումը։
Իմ բարեկամ մի ընտանիք Սիմոն անունով մի սպասավոր ուներ։ Սիմոնը տարիներից ի վեր ծառայում էր նրանց մոտ. գոհ էին նրա աշխատանքից և թվում էր, որ ինքն էլ գոհ էր նրանցից։
Մի օր Սիմոնը ներկայանում է տանտիրուհուն և ասում.
— Խանում, ներող եղեք, ես ուզում եմ տուն գնամ, մեր գեղը։ Շատ շնորհակալ եմ ձեզանից, բայց էլ չեմ ուզում ծառայել։
— Ինչո՞ւ, Սիմոն ջան,– զարմացած հարցնում է տիկինը,— չէ" որ մենք քեզ միշտ լավ ենք նայել, տարիներ շարունակ մեր տանն ես եղել, սովորել ենք իրար։ Հիմա ի՞նչ պատահեց, ասա սրտաբաց։ Թե ռոճիկդ քիչ ես գտնում՝ ավելացնենք։ էնպես լինի, որ գոհ լինես մեզնից և մեր տանը մնաս։
— Չէ՛, խանում ջան, գիտեմ, որ ինձ հետ լավ եք վարվել, և ռոճիկիս մասին էլ գանգատ չունեմ, միայն թե ուզում եմ գեղ գնամ, ժամանակավոր. կարելի է մի քանի ամիս անց էլի ետ գամ։
— Բայց ինչո՞ւ ես մնում այդքան երկար ժամանակ, գեղում ի՞նչ կա որ...— Սիմոնը լռում է։
— Մեկ էլ որ՝ չասացիր գնալուդ պատճառը։
— Խանում ջան, ճշմարիտը որ կուզես իմանալ՝ ասեմ,— վճռողական շեշտով պատասխանում է Սիմոնը, –ուզում եմ գնալ, որ էլ իմ անունը չլսեմ։ Չլսեմ անունս՝ ականջս հանգստանա։ Թե չէ, էս ինչ կյանք է, ես կխելռեմ։ Շարունակ, ամեն օր — Սիմոն, սամավարը քցե, շո՛ւտ, շո՛ւտ արա։ Սամավարը քցում եմ, կրակը փչում եմ, մեկ էլ — Սիմո՛ն, աղայի կոշիկները արի տար, շուտ սրբիր՝ բեր։
Վազում եմ, կոշիկները տանում, սրբում եմ շտապով, հանկարծ՝ Սիմո՛ն վազե ֆայտոն բեր, օրիորդը տեղ է գընում, շո՛ւտ, շո՛ւտ։ Վազում եմ ֆայտոն բերելու՝ սամավարը թողնելով իր բախտին, կոշիկները սրբելը կիսատ, ֆայտոնը բերում եմ։ Սամավարը եփել, ջուրը թափվել Է. նորից ջուր եմ լցնում, նորից ածուխ եմ քցում։ Մեկ՝ սամավարն եմ փըչամ, մեկ՝ կոշիկները սրբում։
Նորից անունս.
— Տո՛ տղա Սիմոն, չայն ո՞ւր մնաց, բերաններս չորացավ։ Դեհ, գնա մի լիմոն Էլ բեր, միայն շո՜ւտ արա։
Մյուս կողմից աղայիս ձայնը.
— Տո՛, Սիմոն, կոշիկ սըբե՞լ Էր, թե սենյակ սրբել։ Մի ժամ եղավ։ Շտապում եմ, շո՛ւտ արա։
Ձեռքս կոշիկի միջից չհանած՝ դռան զանգը տալիս են։
— Սիմո՛ն, վազի՛ր, դուռը բաց, — էդ միջոցին, մեկ էլ պստիկ տղան.— Սիմոն, թռի մի տուփ պապիրոս բեր։ Դե՛հ, քեզ տեսնեմ... Դեհ, խանում ջան, բա ես ո՞նց անեմ, որ չխելռեմ։ Օրը հազար անգամ անունս լսում եմ.
- Սիմո՛ն, արի,
Սիմո՛ն, գնա,
Սիմո՛ն, տար,
Սիմո՛ն, բեր,
Սիմո՛ն, վազե,
Սիմո՛ն, թռիր,
Սիմո՛ն, Սիմո՛ն,
էլի
Սիմո՛ն, Սիմո՛ն...
էդ՝ ականջս խարտոցող Սիմոն անունը երազիս մեջ էլ եմ լսում, քունս հարամ է անում։
Տունը մարդ չեղած ժամանակ էլ պատերը ձեն են տալիս.
-Սիմո՛ն, Սիմո՛ն։
Անունս ինձ թշնամի է դառել, աչքիս գրողն է դաոել.
կատաղեցնում է ինձ, գժվեցնում է ինձ։ Կուզեմ փախչեմ աշխարհի ծայրը, որ զզվելի անունս էլ չլսեմ։
Չէ՛, խանում ջան, էլ ուժ չունեմ, հիմի շատ եմ խնդրում իրավունք տաս, երթամ մեր գեղը, մի քանի ամիս ականջս հանգստանա, հետո նորից կգամ։ Խոսք եմ տալիս, միամիտ եղեք...
1931
Վերլուծություն
Սիմոնը մի ծառա էր, որը անում էր տան ամբողջ գործը: Նա մի անգամ ուզում է վերադառնալ
իր գյուղ: Հիմնավորում է դա նրանով, որ նա հոգնել է իր անունից: Եվ ես նրան համամիտ
եմ: Սովորաբար մեր մոտ էլ է տենց, այն պահը երբ արդեն չեզ ուզում լսես քո անունը: Իսկ
պատմվածքի հերոս Սիմոնի համար դա ուղղակի տառապանք է:
Կրթահամալիրի հիմնը: Դանիէլ Վարուժան։ ԱՆԴԱՍՏԱՆ
Արեւելեան կողմն աշխարհի
Խաղաղութի՜ւն թող ըլլայ...
Ո՜չ արիւններ,
քրտինք հոսին
Լայն երակին մէջ ակօսին.
Ու երբ հնչէ կոչնակն ամէն գիւղակի՝
Օրհներգութ՜իւն թող ըլլայ։
Արեւմտեան կողմն աշխարհի
Բերրիութի՜ւն թող ըլլայ...
Ամէն աստղէ ցօղ կայլակի,
Ու ամէն հասկ ձուլէ ոսկի.
Եւ ոչխարներն երբ սարին վրայ արածին՛
Ծիլ ու ծաղիկ թող ըլլայ։
Հիւսիսային կողն աշխարհի
Առատութի՜ւն թող ըլլայ...
Ոսկի ծովուն մէջ ցորեանին
Յաւէտ լողայ թող գերանդին.
Ու լայն ամբարն աղուներուն երբ բացուի՛
Բերկրութիւն թող ըլլայ։
Հարաւային կողմն աշխարհի
Պըտղաբերում թող ըլլայ...
Ծաղկի՜ մեղրը փեթակներուն,
Յորդի՜ գինին բաժակներուն.
Ու երբ թխեն հարսերը հացը բարի՛
Սիրերգութի՜ւն թող ըլլայ։
բառային աշխատանք
անդաստան-դաշտ, հանք
ակոս-երկարավուն փոս դաշտում
կոչնակ-եկեղեցու զանգ
ցող-շաղ
ամբար-պահեստ շտեմարան
աղուն-աղալու ցորեն
Չարենցի ծննդավայրը
Եղիշե Չարենցը ծնվել է 1897թ. մարտի 13-ին, Կարսում: Երկար տարիներ Չարենցի ծննդյան վայրը գիտնականների և բանասերների վեճի առարկա էր, որովհետև նրա թղթերում պահպանվել էր պարսկական մի անձնագիր, որտեղ նշված էր, որ նա ծնվել է Պարսկաստանի Մակու քաղաքում: Բանն այն է, որ 1919թ. Չարենցը իր ընկերոջ` Գևորգ Աբովի հետ մեկնում է Կարս նորաբաց հայկական դպրոցներում ուսուվչությամբ զբաղվելու: Բայց քանի որ, Հայաստանի Հանրապետության օրենքի համաձայն զինապարտներին չէր թույլատրվում ուսուցչությամբ զբաղվել, նրանք, օգտագործելով Չարենցի հոր` Աբգար աղայի կապերը, ձեռք են բերում պարսկական անձնագրեր: Իրականում, Չարենցի ծնողները Պարսկաստանի Մակու քաղաքից էին և, համաձայն բանաստեղծի ավագ եղբոր` Սերոբի վկայության, Սողոմոնյանների ընտանիքը 1883թ. տեղափոխվում է Էրզրում, այնուհետև` Կարս: Չարենցի հայրը` Աբգար աղան և մայրը` Թեկղի (Թելլի) Միրզոյանը ունեին չորս որդի և երեք դուստր: Կարսում նրանց ընտանիքն ապրում է տարբեր թաղամասերում` «Բերդի տակ», Ալեքսանդրովսկայա փողոցում, Երկաթե կամուրջի մոտ, Սուկափի թաղում և այլուր: Աբգար աղան առևտրական էր. Կարսում ուներ բավականին մեծ խանութ և զբաղվում էր գորգերի առևտրով: Նա խիստ, աստվածավախ և օրինապահ մարդ էր: Եղել էր Երուսաղեմում, որի համար նրան կոչում էին նաև «հաջի»:
Վահան Տերյան
Վահան Տերյան (իսկական անունը՝ Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան)՝ նշանավոր հայ բանաստեղծ ու հասարակական գործիչ։ Ծնվել է 1885թ հունվարի 28-ին Ախալքալաքի Գանձա գյուղում՝ հոգեւորականի ընտանիքում։ 1897թ Տերյանը մեկնում է Թիֆլիս, ուր սովորում էին այդ ժամանակ իր ավագ եղբայրները։ Եղբայրների մոտ ապագա բանաստեղծը սովորում է ռուսերեն ու պատրաստվում ընդունվելու Մոսկվայի Լազարյան ճեմարան։ 1899թ Տերյանը ընդունվում է Լազարյան ճեմարան, ուր ծանոթանում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Պողոս Մակինցյանի, Ցոլակ Խանզադյանի եւ այլ՝ ապագայում հայտնի դարձած, անձնավորությունների հետ։ Ավարտում է Լազարյան ճեմարանը 1906թ, այնուհետեւ ընդունվում Մոսկվայի համալսարան, որից կարճ ժամանակ հետո ձեռբակալվում է հեղափոխական գործունեության համար ու նետվում Մոսկվայի Բուտիրկա բանտը։
1908թ Թիֆլիսում լույս է տեսնում Տերյանի ստեղծագործությունների “Մթնշաղի անուրջներ” ժողովածուն, որը շատ ջերմ է ընդունվում թե՛ ընթերցողների, եւ թե՛ քննադատների կողմից։ 1915 «Մշակ» թերթում հրատարկվում է բանաստեղծի հայրենասիրական բանաստեղծությունների «Երկիր Նաիրի» շարքը։
1917 հոկտեմբերին Տերյանը ակտիվորեն մասնակցում է բոլշեւիկյան հեղափոխությանը եւ այն հաջորդած քաղաքացիական պատերազմին։ Լենինի ստորագրությամբ մանդատով մասնակցում է Բրեստի խաղաղ պայմանագրի ստորագրմանը։ 1919 Տերյանը՝ լինելով Համառուսական Կենտրոնական Գործկոմի անդամ, առաջադրանք է ստանում մեկնել Թուրքեստան, սակայն ծանր հիվանդության պատճառով ստիպված է լինում մնալ Օրենբուրգում, ուր եւ վախճանվում է 1920թ հունվարի 7-ին։
Թումանյան Հարցաշար
1. Ո՞րն է Թումանյանների տոհմական զինանշանը: Պատմական ո՞ր հուշարձանների վրա են դրվագված դրանք:
Դա երկգլխանի արծիվն է՝ ճանկերի մեջ գառ։
2. Պատմական ո՞ր դեպքի մասին է գրում Հովհաննես Թումանյանը իր դուստրերից մեկին. «Անդրանիկը պատմեց Երևանի դեպքը: Քիչ է մնացել խայտառակությունը կատարյալ լինի»:
Խոսքը Երևանի, «հեղաշրջում» կոչված ավանտյուրայի մասին է, Թումանյանը նկատի ունի 1921 թվականի փետրվարի 13–ին սկսած դաշնակցականների զինված ելույթները։
4. Ի՞նչ է ասել Թումանյանը Հովհաննես Քաջանունուն կովկասյան լեռների մասին:
«Հայոց լեռներից, արնոտ լեռներից դու մի հեռանա»։
5. Ո՞ր ստեղծագործության առիթով է Աղայանը գովել Թումանյանին, ինչի համար հեղինակը ասել է. «Սրա-նրա մոտ այնքան է գովել, որ խալխը հենց գիտի Բայրոնի ազգականն եմ»:
Դա՝ Բայրոնի «Շիլիոնի կալանավորը» սոնետի թարգմանությունն է։
6. Ինչի՞ ազդեցությամբ է Թումանյանը գրել «Արև ու Լուսինը»:
Հիշում եմ 1887 թ. Ամառը (կարծեմ օգոստոսին), արևի խավարում եղավ, էդ մասին գրեցին, խոսեցին։ Հենց էդ օրերում էլ «Արևն ու Լուսինը» գրեցի, որ անպայման անհաջող է դուրս եկել։
9. Թումանյանը Երևանում ե՞րբ, ի՞նչ առիթներով և որտե՞ղ է իջևանել:
1915թ. Էջմիածնի Վեհարանում գաղթականների հարցով,
1921թ. Փետրվարին, դաշնակցական կուսակցության պարագլուխները խռովություն բարձրացրին խորհրդային կարգերի դեմ և գրավեցին իշխանությունը, Թումանյանն էր, որ բողոքեց դրա դեմ և ռազմաճակատի գիծն անցնելով, 1921թ. ապրիլի 20–ին եկավ Երևան, աղետի առաջն առնելու։
10. Ո՞վ և ի՞նչ պատճառաբանությամբ չտպագրեց «Շունն ու կատուն», հետագայում ի՞նչ կանխատեսեց Անդրանիկը Թումանյանի այս ստեղծագործության համար, և կանխատեսումը ի՞նչ չափով իրականացավ:
«1889 թվականին, երբ տարա «Մուրճի»–ում տպագրելու, խմբագիր Ավ. Արասխանյանը կարդաց, շատ զարմացավ և հարցրեց, թե՛ «ասացեք խնդրեմ՝ շունն ու կատո՜ւ և բանաստեղծությո՜ւն, սրանք ի՞նչ կապ ունեն իրար հետ էն էլ էս տեսակ վայրենի լեզվով»։
Դա երկգլխանի արծիվն է՝ ճանկերի մեջ գառ։
2. Պատմական ո՞ր դեպքի մասին է գրում Հովհաննես Թումանյանը իր դուստրերից մեկին. «Անդրանիկը պատմեց Երևանի դեպքը: Քիչ է մնացել խայտառակությունը կատարյալ լինի»:
Խոսքը Երևանի, «հեղաշրջում» կոչված ավանտյուրայի մասին է, Թումանյանը նկատի ունի 1921 թվականի փետրվարի 13–ին սկսած դաշնակցականների զինված ելույթները։
4. Ի՞նչ է ասել Թումանյանը Հովհաննես Քաջանունուն կովկասյան լեռների մասին:
«Հայոց լեռներից, արնոտ լեռներից դու մի հեռանա»։
5. Ո՞ր ստեղծագործության առիթով է Աղայանը գովել Թումանյանին, ինչի համար հեղինակը ասել է. «Սրա-նրա մոտ այնքան է գովել, որ խալխը հենց գիտի Բայրոնի ազգականն եմ»:
Դա՝ Բայրոնի «Շիլիոնի կալանավորը» սոնետի թարգմանությունն է։
6. Ինչի՞ ազդեցությամբ է Թումանյանը գրել «Արև ու Լուսինը»:
Հիշում եմ 1887 թ. Ամառը (կարծեմ օգոստոսին), արևի խավարում եղավ, էդ մասին գրեցին, խոսեցին։ Հենց էդ օրերում էլ «Արևն ու Լուսինը» գրեցի, որ անպայման անհաջող է դուրս եկել։
9. Թումանյանը Երևանում ե՞րբ, ի՞նչ առիթներով և որտե՞ղ է իջևանել:
1915թ. Էջմիածնի Վեհարանում գաղթականների հարցով,
1921թ. Փետրվարին, դաշնակցական կուսակցության պարագլուխները խռովություն բարձրացրին խորհրդային կարգերի դեմ և գրավեցին իշխանությունը, Թումանյանն էր, որ բողոքեց դրա դեմ և ռազմաճակատի գիծն անցնելով, 1921թ. ապրիլի 20–ին եկավ Երևան, աղետի առաջն առնելու։
10. Ո՞վ և ի՞նչ պատճառաբանությամբ չտպագրեց «Շունն ու կատուն», հետագայում ի՞նչ կանխատեսեց Անդրանիկը Թումանյանի այս ստեղծագործության համար, և կանխատեսումը ի՞նչ չափով իրականացավ:
«1889 թվականին, երբ տարա «Մուրճի»–ում տպագրելու, խմբագիր Ավ. Արասխանյանը կարդաց, շատ զարմացավ և հարցրեց, թե՛ «ասացեք խնդրեմ՝ շունն ու կատո՜ւ և բանաստեղծությո՜ւն, սրանք ի՞նչ կապ ունեն իրար հետ էն էլ էս տեսակ վայրենի լեզվով»։
Комментариев нет:
Отправить комментарий