Տերյանը՝ հիշողություններում

    Իսահակյանի հուշերից

Վահանի եղբայրներին ճանաչում էի վաղուց և գիտեի, որ նրանք եղբայր ունեն Լազարյան 
ճեմարանում, իսկ իրեն՝ Վահանին, առաջին անգամտեսա Մոսկվայում, 1940թ. մարտ ամսին այցի էիգնացել Լազարյան ճեմարան: Ինձ շրջապատեցին մի 
քանի ուսանող աշակերտներ, որոնց մեջ էր Վահանը:Բոլորն ինձ հարցեր էին տալիս և հարցերիս 
պատասխանում: Ցույց էին տալիս ճեմարանիսրահները, գրադարանը, դահլիճը և այլ անկյուններ,
մինչդեռ Վահանը լուռ ու անխոս հետևում էր մեզ՝աչքը վրայիցս չհեռացնելով: Երբ խոսք էի ուղղում 
նրան, կարմրում ու շփոթվում էր:

Մնաք բարևին՝ Վահանը ձեռքս ամուր սեղմեց ևշշնջաց. «Շատ ուրախ եմ, որ Ձեզ տեսա»: Եսհրավիրեցի նրան ինձ մոտ: Մի երկու օր հետո Վահանն իր ընկերոջ
 հետ մոտս եկավ: Որքանուղեկցող ընկերը սիրում էր շատախոսել, նույնքան նա լուռ էր կամ սակավախոս: Վահանըհետաքրքրվում էր գրականությամբ, ինչ են գրում Ղ.Աղայանը, Շիրվազանդեն,Հ.Թումանյանը,
 Դ.Դեմիրճյանը և ուրիշները:

Երբ ես նայում էի նրան՝ հուզվում էր, գլուխը կախում: Իմ հարցին, թե՝ արդյոք ուսանողությունը
հետևում է հայ գրականությանը, Վահանը, կարծես, բոլոր ուսանողներիկողմից, իբրև պատասխան,
կարմրելով արտասանեց իմ ոտանավորներից մի երկու նմուշ:

Հաջորդ տարին, 1905 թվին, ամռանը Ախալքալաքի գավառումն էի: Թափառումերիս ընթացքին հյուր եղա
Վահանեց ընտանիքի մոտ Գանձա գյուղում: Վահանի հայրը քահանաէր, մի շատ տարօրինակ և
հետաքրքրական մարդ: Բոլոր որդիները, մանավանդ Վահանը,ապշեցուցիչ նմանություն ունեին իրենց
հորը՝ սև, ներքին հրով վառ աչքեր, սուր հայացք,թուխ մազեր, ջղային կազմվածք:

Վահանի մայրը վաղուց վախճանված էր, և տունը քույրն ու մեծ հարսն էին կառավարում:
Ընտանիքը հուզիչ գուրգուրանք ուներ Վահանի հանդեպ, որ տան կրտսերն էր, և Վանիկ էին 
կոչում նրան:

Վարդավառի կիրակին էր, մի պայծառ օր: Գնացինք Գանձայից ոչ շատ հեռու ս.Հովաննեսի
մատուռը, որը ուխտատեղի էր:

Ես ու Վահանը նստել էինք մատուռի տակ, ծխում էինք ու դիտում պարողներին և քեֆ անողներին:

Վահանի լեզուն բացվել էր, այլևս չէր քաշվում ինձնից:

Մյուս օրը առավոտյան գնացինք տեսնելու Փարվանա լիճը: Բարձրացանք մի բլրակի վրա,որը իշխում
էր շրջակայքին: Վահանը հափշտակված նայում էր ՝ հայացքը թափառելով ամենկողմ, և արտասանեց
յուրովի Հ.Թումանյանի «Փարվանայից».-Նայի՜ր, -ասում էր Վահանն ինձ, – ա՜խ, ի՜նչ տխուր աչքեր ունեն մեր գյուղացիները, ի՜նչ մտահոգ դեմքեր՝ արևով,անձրևով
այրված ու բովված: Իբրև թե ուրախ երգեր են երգում, բայց ի՜նչքան վիշտ ու մորմոք կա սրանց
ուրախ երգերի մեջ: Մեր նոր գրողներից Թումանյանը և դու, միայն երկուսդ, զգումեք մեր ժողովրդին:
Ձեզնից հետո կամ նոր, բոլորովին նոր երգ պիտի ասել, կամ պիտի լռել:

Անջնջելի կենդանի են իմ հոգում այն քնքուշ երեկոները և անդորր գիշերները, որ ապրել եմ
Վահանի մայրենի գյուղում, պատանի Վահանի հետ միասին:
———
Ալեքպոլում հաճախ լինում էին նրանք ինձ մոտ, ես էլ նրանց մոտ, հյուրանոցում: Մինչև ուշգիշեր
զրույց էինք անում, բայց ոչինչ չեմ հիշում հիմա այդ զրույցներից: Միայն երկու դեպքեմ վերհիշում:

Մի երեկո Վահանի ընկերը ինձ ասաց, թե Վահանը բանաստեղծություններ է գրում: Վահանը
դողդոջ ձայնով կարդաց մի քանի հատ: Բնավ չհավանեցի, դժգույն բաներ էին, մեծ մասով իմ
ոտանավորների, Թումանյանի և ուրիշների նմանություններ:

Բանաստեղծական տրամադրությամբ լցված մի երիտասարդ, լավագույն կերպով
պատրաստված, տեղյակ հին ու նոր գրականության… և այսպիսի թույլ բաներ: Շատհիասթափվեցի:
Վահանը դեռ իրեն չէր գտել. Հրաշքը դեռ տեղի չէր ունեցել:

Երկրորդ վերհուշս այս է:

Նրանք գյուղերը շրջելիս, եղբորս մոտ հյուր էին եղել Ղազարապատ գյուղում. այնտեղից էլ
ձմեռ օրով գնացել էին Անի:

-Անսահման գեղեցիկ է Անին,- ասում է Վահանը: Եվ իրոք, Անին իր ճարտարապետական 
հուշարձաններով ազդել էր նրա մտքի և երևակայության վրա:
——–
1908 թվին, ամռանը Թիֆլիսում պատահեցի Վահանին: Պիտի հրատարակեր իր 
բանաստեղծությունների առաջին գրքույկը՝ «Մթնշաղի անուրջները»: Տպելուց առաջ Հ.Թումանյանի
մոտ կարդացել էր ձեռագիրը, ուզեց ինձ մոտ էլ կարդալ՝ «անկեղծ կարծիքս»իմանալու համար:
Հյուրանոցիս սենյակում ենք: Հուզված կարդում է ոտանավորները, մեկը մյուսի ետևից.
քանի առաջանում է ընթերցումը, ավելի է հուզվում. ես սրտով և ուշովհետևում եմ ընթերցումին:
Տետրակը չավարտած՝ ես անհամբերությունից մղված՝ գոչեցի. «Կեցցե՛ս, Վանիկ ջան, հրաշալի բաներ են, բյուրեղացած զգացումներ՝ անթերի ձևերի մեջ:
Իսկական քնարերգությունը սա է- մաքուր լիրիկա»: Զարմացա, որ նախորդ ոտանավորներից
այստեղ չկար:

Վահանի ներհուն աչքերը փայլատակեցին ուրախությամբ: -«Հ.Թումանյանն էլ շատհավանեց: Երկուսիդ կարծիքը բացարձակ արժեք ունի ինձ համար:
Այլևս քննադատությունից վախ չունեմ»:

Երեկոյան եղա Հ.Թումանյանի մոտ և հիացմունքս հայտնեցի Վահանի

Երկու տարվա ընթացքում հրաշքը կատարվել էր,Վահանը գտել էր իրեն և արվեստի 
գաղտնիքը: Վահանի երևումով հայ գրականության մեջ մի նոր էջ բացվեց:

Վահան Տերյանի համար իր գեղեցիկ բանաստեղծությունները գրելու չափ կարևոր էր
գործածելիք թուղթը: Գրելը ինքնին Վ. Տերյանի համար մի սրբազան արարողություն էր, որի
առաջին և կարևորագույն մասը թղթի, գրչի և թանաքի ընտրությունն էր: Նյութական համեստ
միջոցներով ապրող ուսանող Վ. Տերյանը Մոսկվայում թղթավաճառից թղթավաճառի էրգնում իր փնտրած ընտիր թուղթը գտնելու համար:

Չափազանցություն չի լինի ասել, թե արտաքին ձևին այնքան կարևորություն տվող Տերյանը
ավելի շուտ կհրաժարվեր գրել իր բանաստեղծությունները, քան կհամաձայներ այդ
բանաստեղծությունները գրի առնել խանութպանի հին հաշվետետրից պոկված և մեկ էջը
գրոտված թերթերի վրա…  

* * *

Սարի ետևում շողերը մեռան.

Անուշ դաշտերը պատեց կապույտ մեգ.

Տխուր երեկոն զարկել է վրան.

— Սիրտըս կարոտով կանչում է քեզ՝ ե՛կ։

Խորհրդավոր է երկինքն երազուն.

Վարսաթա՜փ ուռի, դողդոջո՜ւն եղեգ.

Արծաթ խոսքերով աղբյուրն է խոսում.

—Սիրտըս կարոտով կանչում է քեզ՝ ե՛կ։

Ծաղիկներն ահա քնքուշ փակվեցին,

Բացվեցին երկնի ծաղիկներն անհաս.

Սև տագնապները իմ սիրտը լցրին.

— Արդյոք ո՞ւր ես դու, իմ անուշ երազ։

Սիրտ իմ, այդ ո՞ ւմն ես դու իզուր կանչում,

Տե՛ս՝ գիշերն անցավ, աստղերը մեռան,

Մենավոր իմ սիրտ, մոլորված թռչուն,

Կարոտիդ կանչը չի հասնի նրան...